Για τους ανθρώπους, τις αποφάσεις, και τις τοποθεσίες που σημάδεψαν την αρχή του γιουγκοσλαβικού μπάσκετ.
*Πρώτη δημοσίευση στο τεύχος 31 του περιοδικού HUMBA!
Εδώ κανείς μπορεί να βρει λίγη γαλήνη.
Κελαηδίσματα ακούγονται ευκρινώς, όπως αρμόζει σε κάθε φυσικό περιβάλλον. Η θέα των δέντρων, των θάμνων, και των λουλουδιών, όλα σε διάφορες ποικιλίες και μεγέθη, προσφέρει στον οπτικό ορίζοντα του επισκέπτη ένα ανακουφιστικό πράσινο, εμπλουτισμένο κατά τόπους από πολύχρωμες πινελιές —οι άσπρες και κόκκινες τουλίπες, οι μωβ αποχρώσεις συγκεκριμένων φυλλωμάτων, τα κίτρινα μπουμπούκια που δεν έχουν ακόμα ανθίσει.
Όσο κανείς προχωρά συναντά την κηπουρική ως τέχνη —προσεκτικά κλαδεμένες εκτάσεις που σχηματίζουν αρμονικά μοτίβα, σαν ανεξάρτητα ψηφιδωτά σε μια τεράστια έκταση. Κι αν προχωρήσει κι άλλο, αν κάνει λίγα βήματα ακόμα, η κηπουρική εξαφανίζεται και στη θέση της παρουσιάζεται η φύση που έχει αφεθεί ελεύθερη να δημιουργήσει με τον δικό της τρόπο —να δημιουργήσει τη δική της αρμονία, τα δικά της μοτίβα, τη δική της τέχνη.
Βρισκόμαστε στο πάρκο του Kalemegdan, μέσα στο Φρούριο του Βελιγραδίου, το οποίο αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά τοπόσημα της Σερβίας, δημοφιλή τουριστικό προορισμό, και κέντρο της παλιάς πόλης. Αν το Βελιγράδι κρύβει κάπου τα μυστικά του, αυτό δεν μπορεί να συμβαίνει πουθενά αλλού.
Η πολυμορφία του φυσικού τοπίου αποτελεί απλώς μια εισαγωγή στην ιστορική του ποικιλότητα. Ρωμαίοι, Βυζάντιο, Σλάβοι, Σέρβοι και Γιουγκοσλάβοι, δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι, Τούρκοι, διακριτική παρουσία Ελλήνων, Αυστροούγγροι —όλοι και όλα, λιγότερο ή περισσότερο, έχουν αφήσει εδώ τα σημάδια τους.
Κτίσματα των Ρωμαίων που ακόμα επιβιώνουν. Μνημεία Ισλαμικής αρχιτεκτονικής. Το Μουσείο του Ρήγα Φεραίου, ο οποίος στραγγαλίστηκε από τους Τούρκους μέσα στα νοητά σύνορα του ίδιου του πάρκου. Το Στρατιωτικό Μουσείο. Μνημεία και αγάλματα. Σκοτεινές στοές κι ανεξερεύνητες κατακόμβες. Ένα φράγμα που έχει χτιστεί και ξαναχτιστεί. O Tito άλλοτε ως φάντασμα κι άλλοτε ως σύμβολο. Και δυο ποτάμια, ο Σάβος και ο Δούναβης, στη συμβολή των οποίων στέκονται τα πάντα —η ιστορία του Βελιγραδίου είναι η ιστορία του Φρουρίου του, ένα από τα κέντρα του οποίου είναι το Kalemegdan.
Και στο κέντρο του ίδιου του Kalemegdan, ανάμεσα σ’ όλα τα παραπάνω, μερικά ανοιχτά γήπεδα μπάσκετ, τα οποία κάποτε αποτέλεσαν την έδρα δύο εκ των ιστορικότερων ομάδων της Σερβίας και σήμερα λειτουργούν ακόμα ως έδρα των αντίστοιχων τμημάτων υποδομής τους.
Αν κανείς έρθει μια συγκεκριμένη ώρα, μπορεί να δει τα παιδιά να προπονούνται. Διατάξεις, επαναλήψεις, ασκήσεις, φωνές. Τα παιδιά διδάσκονται τα βασικά ενός αθλήματος που πιθανότατα, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, με την ιδιότητα του παρατηρητή ή του συμμετέχοντα, θα τους ακολουθεί σε ολόκληρη τη ζωή τους.
Το πάρκο του Kalemegdan θα χρησιμοποιηθεί ως το δικό μας ορμητήριο, το ορμητήριο αυτού του κειμένου, από το οποίο ξεκινάμε με πρόθεση να κινηθούμε προς δύο κατευθύνσεις: την μπασκετική, αφενός, και την ευρύτερα ιστορική, αφετέρου —διατηρώντας σε αμφότερες τις περιπτώσεις στο προσκήνιο του ενδιαφέροντός μας τα ιστορικά νήματα που το ίδιο το πάρκο έχει να προσφέρει. Περιστασιακός ξεναγός μας θα είναι ο Vladimir Stankovic, Σέρβος δημοσιογράφος με σημαντική αρθρογραφία και στα αγγλικά, ο οποίος, αν θέλουμε να το θέσουμε σχηματικά, αποτελεί τον Φίλιππο Συρίγο του Γιουγκοσλαβικού μπάσκετ.
***
“Καχεκτικοί και αξύριστοι, όχι με κάτι περισσότερο από απλούς σκελετούς κάτω από τα κουρελιασμένα τους ρούχα, κατεστραμμένα όπως ήταν από τη βροχή, αυτές οι δύστυχες ψυχές σχημάτιζαν την πιο τρομερή εικόνα που μπορούσε κανείς να φανταστεί.”
Με αυτόν τον τρόπο περιγράφει ο Robert Lefay, Γάλλος ναύτης κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, τη θέα των Γιουγκοσλάβων στρατιωτών που αντίκρισε τον Οκτώβριο του 1915.
Ο γουγκασλαβικός στρατός, έχοντας ήδη απολέσει το ⅓ του δυναμικού του, οπισθοχωρούσε από τα εδάφη της σημερινής Σερβίας, χάνοντας διαρκώς περιοχές και αναμένοντας την τελική του συντριβή από τις δυνάμεις του Άξονα. Σε αυτό το σημείο επενέβησαν οι Συμμαχικές δυνάμεις που, μετά από πρωτοβουλία Γάλλων αξιωματούχων, απέστειλαν ένα τεράστιο σώμα 350.000 στρατιωτών το οποίο αρχικά κατευθύνθηκε στη Θεσσαλονίκη. Από εκεί το σώμα έσπευσε σε βοήθεια των Γιουγκοσλάβων στρατιωτών, τους οποίους και βοήθησε στέλνοντάς τους προς παρακείμενες περιοχές (140.000 χιλιάδες κατέληξαν στην Κέρκυρα).
Ήταν, πρώτα και κύρια, μια στρατηγική απόφαση: αναζητούνταν ένα ανάχωμα στις επεκτατικές φιλοδοξίες των Γερμανών και των δικών τους συμμάχων, οι οποίοι έβλεπαν την υποταγή της Γιουγκοσλαβίας και της Ελλάδας ως στόχους υψίστης σημασίας, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η πράξη δεν μεταφέρει παράλληλα κι ένα έμπρακτο ηθικό φορτίο.
Στη μνήμη ακριβώς αυτού του φορτίου στέκεται σήμερα στο Βελιγράδι το Μνημείο Ευγνωμοσύνης προς τιμήν της Γαλλίας. Σχεδιασμένο από τον Κροάτη γλύπτη Ivan Mestrovic, το μνημείο εγκαινιάστηκε το 1930. Στηρίζεται σε μια μαρμάρινη βάση τεσσάρων μέτρων, πάνω στην οποία στέκεται ένα μπρούτζινο άγαλμα μιας γυναικείας μορφής. Το σώμα της είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου σκεπασμένο με έναν χιτώνα, ο οποίος έχει σχεδιαστεί έτσι που να δίνει την εντύπωση αντίστασης σε κάποιον δυνατό αέρα —ή, διαφορετικά, την ψευδαίσθηση της πτήσης, η οποία μεταμορφώνει το χιτώνα σ’ ένα ζευγάρι φτερά. Το βάρος του αγάλματος στηρίζεται στο αριστερό του πόδι το οποίο και πατά στη βάση, αποδίδοντας ταυτόχρονα την ιδέα της στατικότητας και την ιδέα της κίνησης.
Το μνημείο είναι ένα από τα ελάχιστα παγκοσμίως που είναι αφιερωμένα σε μια ξένη χώρα (αντί απλώς κάποιου ξένου αξιωματούχου) και βρίσκεται στο κέντρο του Kalemegdan.
***
Πριν κανείς φτάσει στα μέσα της δεκαετίας του 1940, όταν και ιδρύθηκαν Ερυθρός Αστέρας και Partizan, χρειάζεται πρώτα να ταξιδέψει πίσω στο χρόνο, όταν το μπάσκετ εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο Βελιγράδι. Τον Οκτώβρη του 1923, ο William A. Wailland, εκπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού, έφτασε στη νυν πρωτεύουσα της Σερβίας με σκοπό να αναλάβει την οργάνωση αθλητικών δραστηριοτήτων και αντίστοιχων χώρων άθλησης για παιδιά. Ο Wailland προγραμμάτισε μαθήματα για δασκάλους και γυμναστές, το μπάσκετ ήταν ένα από τα αθλήματα που διδάχτηκαν, και, μέσω αυτής της διαδικασίας, ξεκίνησε να παίζεται στο 2ο Λύκειο της πόλης. Μετά την παραμονή του στο Βελιγράδι, ο Wailland ταξίδεψε σε πολλές μεγάλες πόλεις της Γιουγκοσλαβίας, παρουσίασε το νέο παιχνίδι, κι έτσι κατάφερε να πετύχει την διάδοσή του μέχρι τις αρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ακόμα και κατά την διάρκεια του πολέμου, το μπάσκετ ήταν εκεί. Είχε ήδη διαδοθεί σε σχολεία και αθλητικές λέσχες (χαρακτηριστικό παράδειγμα η νεολαία Sokol, η οποία ήταν ένας οργανισμός που ιδρύθηκε στην Πράγα και διέθετε εστίες σε όλες τις σλαβικές χώρες, έχοντας ως στόχο την προώθηση του αθλητισμού συνδυάζοντας πνευματική και επιστημονική προσέγγιση, στις τάξεις της οποίας είχε πρωτοεμφανιστεί το μπάσκετ στο Maribor της Σλοβενίας το 1919), διοργανώνονταν συνεχώς παιχνίδια με ανδρικές και γυναικείες ομάδες κυρίως στα γήπεδα του πάρκου Tašmajdan και λιγότερο στο Kalemegdan, οι πρόσφυγες που ήταν αθλητές και κατέφθαναν στο Βελιγράδι ενίσχυαν άμεσα τις τοπικές ομάδες, διοργανώθηκε πρωτάθλημα με συμμετοχή πέντε ομάδων, και, τον Αύγουστο του 1941, ιδρύθηκε η ομοσπονδία μπάσκετ.
***
Η συσσώρευση πολεμικών συρράξεων στην περιοχή των Βαλκανίων ώθησε κάποτε τη Rebecca West, η οποία επισκέφθηκε την περιοχή το 1937 και συνέθεσε ένα ταξιδιωτικό έπος 1200 σελίδων, να δώσει μια συγκλονιστική περιγραφή της Γιουγκοσλαβικής ιστορίας:
“Είχα έρθει στη Γιουγκοσλαβία επειδή γνώριζα πως το παρελθόν είχε καθορίσει το παρόν, κι ήθελα να δω πως λειτουργεί αυτή η διαδικασία. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω. Είναι εύλογο πως η διαδικασία συνεπάγεται μια ορισμένη ποσότητα ανθρώπινου πόνου, διατεταγμένου υπό όρους μιας αδιάρρηκτης συνεκτικότητας η οποία παραμένει απωθητική σε κάθε έναν που κινείται εντός της ασφάλειας του Αγγλικού ή Αμερικανικού παρελθόντος. Αν μπορούσα να πάω σε κάποια αγορά, οπλισμένη με τις δυνάμεις μιας μάγισσας, θα έπιανα έναν χωρικό από τους ώμους και θα του ψιθύριζα: “Σε όλη σου τη ζωή, γνώρισες ποτέ ειρήνη;” Αν περίμενα την απάντηση και κουνούσα τους ώμους του μεταμορφώνοντάς τον στον πατέρα του, στον οποία θα υπέβαλα την ίδια ερώτηση, κι αν έπειτα μεταμόρφωνα κι αυτόν με τη σειρά του στον δικό του πατέρα —αν τα έκανα όλα αυτά, δεν θα άκουγα ποτέ κι από κανέναν ως απάντηση το ναι, ακόμα κι αν έθετα την ίδια ερώτηση σε κάποιον που έζησε πριν χίλια χρόνια, ακόμα κι αν με κάποιον μαγικό τρόπο μπορούσα να αναστήσω τέσσερις χιλιάδες νεκρούς. Το μόνο που θα άκουγα θα ήταν πως: Όχι, υπήρχε φόβος, υπήρχαν εχθροί στο εξωτερικό, υπήρχαν κατακτητές στο εσωτερικό, υπήρχαν φυλακίσεις, υπήρχαν βασανιστήρια, υπήρχαν βίαιοι θάνατοι.”
***
Οι πρώτες βόμβες έπεσαν στο Βελιγράδι στις 6 Απριλίου του 1941, στις έξι το πρωί, σημαίνοντας την είσοδο της Γιουγκοσλαβίας στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η χώρα είχε αρχικά συμφωνήσει να προσδεθεί στο άρμα του Χίτλερ, αλλά η απόφαση προκάλεσε έντονες πολιτικές ανακατατάξεις οι οποίες τελικά οδήγησαν στην ανατροπή της. Ο Χίτλερ, έχοντας προσθέσει στις επεκτατικές του βλέψεις το κίνητρο της εκδίκησης, ονόμασε την επίθεση κατά της Γιουγκοσλαβίας Επιχείρηση Τιμωρία, δίνοντας μια σαφή εντολή: Η Γιουγκοσλαβία πρέπει να καταστραφεί όσο το δυνατόν γρηγορότερα.
Την ίδια μέρα έγιναν άλλες τέσσερις αεροπορικές επιδρομές. Εκατοντάδες μαχητικά αεροσκάφη και χιλιάδες βόμβες πετούσαν κι έπεφταν στο Βελιγράδι από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου. Το 25% της πόλης καταστράφηκε ολοσχερώς, όπως και το 50% του συνόλου των κατοικιών της. Ο ακριβής αριθμός των νεκρών μέχρι σήμερα αμφισβητείται. Σταθμοί ενέργειας, αεροδρόμια, ταχυδρομεία, η στρατιωτική ακαδημία, μέρος του βασιλικού παλατιού —τίποτε από αυτά δεν επιβίωσε. Οι υποδομές της πόλης και οι σταθμοί επικοινωνίας με την υπόλοιπη χώρα είχαν νεκρώσει. Η Εθνική Βιβλιοθήκη επίσης καταστράφηκε, παίρνοντας μαζί της εκατοντάδες αρχαία χειρόγραφα και βιβλία. Οι βόμβες, τέλος, που έπεσαν στον Ζωολογικό κήπο απελευθέρωσαν άγρια ζώα που έτρεχαν ελεύθερα και πανικόβλητα στο κέντρο της πόλης.
***
Με το τέλος του πολέμου, το 1945, έχει φτάσει η περίοδος κατά την οποία ιδρύονται οι δύο ομάδες που έχουν στιγματίσει την ιστορία του σερβικού μπάσκετ. Πρώτος χρονολογικά ο Ερυθρός Αστέρας, η ομάδα που ιδρύθηκε 4 Μαρτίου του 1945 από μέλη της σερβικής αντιφασιστικής νεολαίας, έχοντας άμεσους δεσμούς με το κομμουνιστικό κόμμα, και στη συνέχεια η Partizan, 4 Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς, από αξιωματικούς του γιουγκοσλαβικού στρατού.
Μετά την ίδρυση των δύο ομάδων, ένα πρώτο γεγονός που επηρεάζει άμεσα το μπάσκετ είναι η ανάδυση του Kalemegdan ως κύριου τόπου κάθε σχετικής δραστηριότητας. Ενώ πριν τον πόλεμο, αλλά και κατά την διάρκειά του, οι τοπικές ομάδες έπαιζαν ως επί το πλείστον στο πάρκο Tašmajdan, αμέσως μετά την λήξη του, το Kalemegdan διαμορφώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να θεωρείται ένα είδος αθλητικού κέντρου.
Ο Vladimir Stankovic έγραψε πως, το 1945, αμέσως μετά την ίδρυση του Ερυθρού Αστέρα, οργανώθηκαν χωματουργικές εργασίες ώστε να αναδιαμορφωθεί το ανισόπεδο έδαφος και τοποθετήθηκαν οι πρώτες κερκίδες για όσους παρακολουθούσαν τα παιχνίδια. Ο ίδιος σχολιάζει:
“Είναι βέβαιο πως αυτά συνέβησαν μετά από παρέμβαση κάποιου αξιωματούχου του κομμουνιστικού κόμματος. Εκείνη την εποχή ήταν αδύνατο να ληφθεί κάποια σημαντική απόφαση χωρίς την άδεια του κόμματος. Προφανώς κάποιο από τα πιο εξέχοντα μέλη ήταν οπαδός του Ερυθρού Αστέρα.”
Τα όσα λέει ο Vladimir Stankovic περί μεταφοράς των μπασκετικών δραστηριοτήτων στο Kalemegdan επιβεβαιώνονται από την ιστορία του συνεπίθετού του Borislav, ο οποίος θεωρείται μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες του ευρωπαϊκού μπάσκετ (υπήρξε παίκτης και προπονητής σε Αστέρα, Partizan, και άλλες ομάδες, ενώ στη συνέχεια κατείχε διάφορες διοικητικές θέσεις, όπως αυτή του γενικού γραμματέα της FIBA και του μέλους της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής). Ενώ ο Borislav Stankovic ξεκίνησε να παίζει στο πάρκο Tašmajdan, έχει δηλώσει πως, εκείνη την εποχή, κοιτίδα του μπάσκετ στο Βελιγράδι ήταν το Kalemegdan, με τον ίδιο όχι μόνο να ανήκει στην ομάδα των ατόμων που συνεργάστηκαν με τους μηχανικούς που ανέλαβαν την μετατροπή του εγκαταλελειμμένου γηπέδου τένις σε γήπεδο μπάσκετ, αλλά να είναι παρών στη συνέλευση που σηματοδότησε την ίδρυση του Ερυθρού Αστέρα.
Σ’ εκείνη την συνέλευση, όχι ως απλός παρατηρητής αλλά ως ιδρυτικό μέλος, ήταν επίσης παρών ο Nebojsa Popovic, φίλος του Stankovic και κάτοχος της κάρτας μέλους του Ερυθρού Αστέρα με τον αριθμό 1.
Έπαιξε για αρκετά χρόνια με την φανέλα του Ερυθρού, συνέχισε ως προπονητής τόσο στο ανδρικό όσο και στο γυναικείο τμήμα μπάσκετ, διετέλεσε γραμματέας της σερβικής ομοσπονδίας, ενώ μετά συνεργάστηκε για πολλές δεκαετίες με την εφημερίδα Gazzetta dello Sport, καθώς και με ραδιοφωνικούς και τηλεοπτικούς σταθμούς της Γιουγκοσλαβίας.
***
Κι όσο τα μπασκετικά θεμέλια της Γιουγκοσλαβίας ήταν σε διαδικασία διαμόρφωσης, η υπόλοιπη χώρα, γεμάτη ερείπια μετά το τέλος του πολέμου, ζούσε έναν οικοδομικό και πολιτικό πυρετό.
Ο Tito, έχοντας στη διάθεσή του ένα τεράστιο πολιτικό κεφάλαιο από τη συμμετοχή του στην απελευθέρωση της χώρας, την οποία είχε πετύχει χωρίς μεγάλη βοήθεια από τους συμμάχους, παίρνει την εξουσία και την ίδια στιγμή, όπως συνέβη σε κάθε άλλη κομμουνιστική χώρα της εποχής, η Γιουγκοσλαβία μετατρέπεται σε δορυφόρο της Σοβιετικής Ένωσης.
Το 1947, πιο συγκεκριμένα, είναι η χρονιά κατά την οποία η Γιουγκοσλαβία επίσημα μεταβαίνει από την ανοικοδόμηση των ερειπίων στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Ανακοινώνεται το πρώτο πενταετές πλάνο, στα πρότυπα των αντίστοιχων του Στάλιν, βάσει του οποίου θα προχωρούσε ο εκσυγχρονισμός της χώρας με παράλληλη διόγκωση του κρατικού μηχανισμού. Απόλυτη προτεραιότητα παραμένουν οι υποδομές, η βιομηχανοποίηση, και η μαζική οικοδόμηση οικισμών προς στέγαση ενός απειλητικά αυξάνοντα πληθυσμού. Κι όσο τόνοι τσιμέντου δίνουν στη χώρα μορφή, μια αντίστοιχη διαδικασία συντελείται στα υπόγεια εργοστάσια της ψυχής και του πνεύματος. Η χώρα δεν χτίζεται απλώς, αλλά μαθαίνει να ζει σε καιρούς ειρήνης, ξεκινώντας το θάψιμο της εμφυλοπολεμικής ιστορίας της κάτω από τη δημοφιλία του Tito.
Η σχετική ηρεμία στο εσωτερικό, ωστόσο, δεν συνεπάγεται και την εξάλειψη των απειλητικών παραγόντων στο εξωτερικό. Ο Tito, παρά το ότι επίσημα έχει προσδεθεί στο άρμα του Στάλιν, εισπράττει μια έντονη καχυποψία από τη Σοβιετική Ένωση, κυρίως λόγω κάποιων οικονομικών πρωτοβουλιών του που δεν συμβάδιζαν με τις επιταγές της τελευταίας, κάτι που τοποθετεί τη χώρα σε μια ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ Ρωσίας και δύσης.
Ένα μόλις χρόνο αργότερα, το 1948, η καχυποψία μετατρέπεται σε ανοιχτή διαμάχη μεταξύ Tito και Stalin, η οποία προκαλεί την αποβολή της Γιουγκοσλαβίας από τη συνομοσπονδία κομμουνιστικών κρατών και φέρνει την απειλή στρατιωτικής έντασης.
Ο Stalin απειλεί: Μπορώ να κουνήσω το μικρό μου δακτυλάκι και ο Tito θα εξαφανιστεί, θα πει στον Nikita Khrushchev.
O Tito, χωρίς να γνωρίζει την παραπάνω απειλή και αγανακτισμένος από τις απόπειρες δολοφονίας εναντίον του, στέλνει ένα γράμμα στον Stalin, όπου γράφει: Σταμάτα να στέλνεις ανθρώπους να με δολοφονήσουν. Έχουμε ήδη συλλάβει πέντε από αυτούς, τον έναν με μία βόμβα, κάποιον άλλο με ένα τουφέκι. Αν δεν σταματήσεις να στέλνεις δολοφόνους, θα στείλω κι εγώ έναν στη Μόσχα, κι είναι βέβαιο ότι δεν θα χρειαστεί να στείλω και δεύτερο.
Η Γιουγκοσλαβία πλέον βρίσκεται και επίσημα ανάμεσα στον ολοκληρωτικό κομμουνισμό της Ρωσίας και την καπιταλιστική δημοκρατία των δυτικών κρατών, χωρίς το δικό της πολιτικό καθεστώς να καθρεφτίζει στο απόλυτο τίποτα από τα δύο. Η διάνοιξη ενός τρίτου δρόμου, ο οποίος ακόμα περιμένει να λάβει την προσοχή που του αξίζει από σύγχρονους πολιτικούς στοχαστές και ιστορικούς, έχει μόλις ξεκινήσει.
***
Κι ενώ ο Borislav Stankovic και ο Nebojsa Popovic έπαιξαν καίριο ρόλο ξεκινώντας ως μέλη του Ερυθρού Αστέρα, αυτός που ξεκίνησε την πορεία του από την πλευρά της Partizan ήταν ο Aleksandar Nikolic, τότε φοιτητής στο πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου. Ξεκίνησε να παίζει με την φανέλα της Partizan, συνέχισε στον Ερυθρό Αστέρα και άλλες ομάδες, και μόλις σταμάτησε ανέλαβε την θέση του προπονητή στην εθνική ομάδα της Γιουγκοσλαβίας την οποία διατήρησε για αρκετά χρόνια.
Η εμπειρία που άλλαξε πλήρως το σκεπτικό του Nikolic γύρω από το μπάσκετ ήταν ένα ταξίδι του στην Αμερική. Το 1963, σε μια αποστολή που οργανώθηκε και χρηματοδοτήθηκε από την ομοσπονδία, ο Nikolic παρέμεινε για έξι μήνες στις Ηνωμένες Πολιτείες, επισκέφθηκε κολέγια, συνομίλησε και συνεργάστηκε με προπονητές, παρακολούθησε προπονήσεις, μελέτησε συστήματα και αντιδράσεις κατά τη διάρκεια σημαντικών αγώνων, και έφτασε στο σημείο να αναδιαμορφώσει την προσωπική του οπτική. Λίγα χρόνια μετά, η γιουγκοσλαβική ομοσπονδία διέκοψε για κάποιο διάστημα το πρωτάθλημα έτσι ώστε η εθνική ομάδα να ταξιδέψει στις Ηνωμένες Πολιτείες και να συμμετέχει σε παιχνίδια εναντίον ισχυρών κολεγιακών ομάδων, με στόχο την περαιτέρω εξέλιξη της σκέψης των παικτών.
Μαζί με τους Stankovic, Popovic, και Nikolic, αυτός που συμπλήρωνε την μικρή ομάδα των ατόμων που η πρώιμη δράση τους καθόρισε κάθε εξελικτική διαδικασία του γιουγκοσλαβικού μπάσκετ ήταν ο Radomir Saper (ο Vladimir Stankovic τους αποκαλεί “οι τέσσερις άγιοι του σερβικού μπάσκετ”).
Πατέρας του Saper ήταν ο Παναγιώτης Σιαπέρας, ένας Έλληνας έμπορος με καταγωγή από την Εράτυρα της Κοζάνης, ο οποίος μετανάστευσε στο Βελιγράδι αλλάζοντας το όνομά του σε Panta Saper. Ο Saper ξεκίνησε παίζοντας για έναν χρόνο με τον Ερυθρό Αστέρα, ενώ στη συνέχεια μετακινήθηκε στην Partizan ολοκληρώνοντας την πορεία του ως παίκτης το 1953, αναλαμβάνοντας τελικά διάφορες θέσεις στο οργανόγραμμα της γιουγκοσλαβικής ομοσπονδίας. Όπως σημειώνει ο Vladimir Stankovic για τον Saper, σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα euroleague.net:
“Ο Saper ήταν ο μόνος που δεν συνέχισε ποτέ ως προπονητής. Ήταν άνθρωπος των γραφείων, της οργάνωσης, και του ευρύτερου οράματος. Πάντα αποφάσιζε με γνώμονα ένα καλύτερο μέλλον.”
Η προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων και της σημασίας τους απαιτεί μια προκαθορισμένη διαδικασία:
Αρχικά, η αναζήτηση ξεκινά από τα πρόσωπα. Αν κανείς βρει όλες τις ιστορίες των μπασκετανθρώπων της εποχής, η σύνθεσή τους τον τοποθετεί μπροστά σε κάτι πολύ μεγαλύτερο. Με άλλα λόγια, η κάρτα μέλους του Popovic, ο Borislav Stankovic που έπαιζε στη θέση του center, ο Aleksandar Nikolic και η φλόγα του να διδάξει μπάσκετ (από αυτόν ξεκινούν όλα τα κλαδιά του δέντρου των Σέρβων προπονητών ανά την Ευρώπη), και το πάθος του Radomir Saper για κάθε είδος προόδου, είναι οι διαφορετικοί χρωματισμοί που συνδυάζοντάς τους προκύπτει το εντυπωσιακό βιτρό της εξέλιξης του μπάσκετ στο Βελιγράδι.
Στη συνέχεια, κάθε ανθρώπινη ιστορία οδηγεί στην πιο σημαντική τοποθεσία –τα βήματα του ερευνητή σταματούν στο Kalemegdan, κι εκεί, ανάμεσα σε μπασκέτες και πέτρινα τείχη, φαντασιώνεται τον κόσμο στις παλιές κερκίδες, τα παιχνίδια που σταματούσαν επειδή έπεφτε το σκοτάδι, και το ερυθρόλευκο του Αστέρα να στέκεται απέναντι στο μαύρο της Partizan.
Τελικά, άνθρωποι, αποφάσεις, στιγμές, και τοποθεσίες καταλήγουν στο μεγάλο όραμα. Σχολιάζοντας τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την μπασκετική σχολή των Γιουγκοσλάβων, ο Vladimir Stankovic σημειώνει:
“Ταλέντο, παράδοση, σκληρή δουλειά, προπονητές και διοικητικοί με όραμα. Κανένας δεν λειτουργούσε για τον εαυτό του. Κάθε σπουδαίος παίκτης προσπαθούσε να βοηθήσει όσο μπορούσε προκειμένου να προκύψουν δύο ή τρεις άλλοι που θα τον διαδεχθούν.”
***
Το πιο σημαντικό στοιχείο της πολιτικής κληρονομιάς του τιτοϊσμού ήταν η ιδέα της αυτοδιαχείρισης των εργαζομένων, η οποία στέκεται ανάμεσα στην κομμουνιστική ιδέα του αυτοελέγχου και τη φιλελεύθερη επιταγή της αποκρατικοποίησης. Τα εργοστάσια, όπως και κάθε επαγγελματικός κλάδος, δεν ανήκαν σε επιχειρηματίες, αλλά ούτε και στο κράτος —οι εργαζόμενοι σε αυτά, δηλαδή, δεν ήταν επιφορτισμένοι απλά με τη διαχείριση της παραγωγής αλλά και με τον έλεγχο του ίδιου του εργοστασίου.
Η αξιολόγηση αυτού του σχήματος, ιστορικά και πολιτικά, αποτελεί παραδοσιακά ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Η εφαρμογή του απ’ άκρη σ’ άκρη της γιουγκοσλαβικής οικονομίας, η ιστορική του διάρκεια, τα αντιφατικά του αποτελέσματα, όπως και η αμφίθυμη ιδεολογική του προέλευση —ο συνδυασμός αυτών και άλλων χαρακτηριστικών του απαιτεί εκ των προτέρων ένα συνδυασμό γνώσεων που σπάνια είναι διαθέσιμος.
Σε κάθε περίπτωση, υπό το συγκεκριμένο καθεστώς -η πλήρης μετάβαση στο οποίο είχε ολοκληρωθεί μέχρι το 1961, η Γιουγκοσλαβική οικονομία παρήγαγε μερικά πολύ σημαντικά αποτελέσματα. Η χώρα, πρώτα και κύρια, ολοκλήρωσε μια φιλόδοξη προσπάθεια βιομηχανοποίησης με την παραγωγή της να σημειώνει τέτοια αύξηση που κατέστησε τη Γιουγκοσλαβία μια από τις πιο γρήγορα αναπτυσσόμενες οικονομίες σε παγκόσμιο επίπεδο. Η αγροτική παραγωγή, επίσης, δεν κάλυπτε απλώς τις βασικές ανάγκες, άλλα έφερνε πλεονάσματα, τα οποία μαζί συγκεκριμένα βιομηχανικά προϊόντα εξάγονταν τόσο προς τη δύση όσο και προς την ανατολή. Για πρώτη φορά, δεν υπήρχε απλώς διαθέσιμη μια ευρεία γκάμα καταναλωτικών προϊόντων, αλλά, πιο σημαντικά, μεγάλο μέρος του πληθυσμού της χώρας μπορούσε να τα αγοράσει.
Από την άλλη, υπήρξαν περίοδοι που παρήγαγαν τα αντίθετα από τα παραπάνω αποτελέσματα. Η απειρία των εργαζομένων στη διαχείριση έφερε σύγχυση που συχνά άγγιζε τα σύνορα του χάους. Οι μισθοί αυξήθηκαν γρήγορα και πολύ, χωρίς αυτό να συνεπάγεται αύξηση της παραγωγής, κάτι που έφερε αύξηση των τιμών για την κάλυψη του νέου κόστους. Αν το προηγούμενο σύστημα ήταν υπερβολικά κρατικοποιήμενο, αυτό που ήρθε μετά ενίοτε έδειχνε να πατά στο αντίθετο άκρο, ή τουλάχιστον έμοιαζε να έχει αποκεντροποιηθεί με ρυθμούς γρηγορότερους από αυτούς που μπορούσε ν’ αντέξει. Πληθωριστικά φαινόμενα και μονοπωλιακές καταστάσεις βρίσκονταν σε κάθε γωνία της οικονομίας.
Η θέση του σχήματος του αυτοελέγχου στο μέσο μεταξύ δημοκρατίας και κομμουνισμού, δύσης κι ανατολής, Αμερικής και Ρωσίας, άλλοτε το καθιστούσε ικανό να τρέφεται και από τις δύο άκρες, παράγοντας ρυθμούς ανάπτυξης που διαφορετικά δεν θα μπορούσε να αγγίξει, κι άλλοτε το εξόριζε στην απόλυτη απομόνωση.
***
Το Kalemegdan σήμερα είναι πολύ διαφορετικό. Ο Ερυθρός Αστέρας έχει επιλέξει να διατηρήσει τις γραφειακές του εγκαταστάσεις στο χώρο, τα ανοιχτά γήπεδα χρησιμοποιούνται περισσότερο από ερασιτέχνες που αψηφούν τις χαμηλές θερμοκρασίες κατά την διάρκεια του χειμώνα, ενώ το καλοκαίρι ο χώρος γεμίζει από παιδιά που είναι εγγεγραμμένα στις ακαδημίες μπάσκετ του Αστέρα και της Partizan.
Στο πρόσφατο Final Four του Βελιγραδίου, το Kalemegdan ήταν ο χώρος που χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργηθεί η Fan Zone της διοργάνωσης: παιχνίδια μεταξύ ερασιτεχνών, εκδηλώσεις χορηγών, τουρνουά 3on3, παλιοί και νέοι παίκτες να τριγυρίζουν ανάμεσα στους φιλάθλους, ενώ όσοι, είτε φίλαθλοι είτε δημοσιογράφοι, βρέθηκαν εκεί έστω και για λίγο, έχοντας παράλληλα προηγούμενες διοργανώσεις ως μέτρο σύγκρισης, περιέγραψαν την εμπειρία γεμάτοι ενθουσιασμό.
Πέρα, όμως, από το διακριτό μπασκετικό αποτύπωμα, ο συμβολικός χαρακτήρας του Kalemegdan αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ευρύτερης ιστορικής και κοινωνικής ταυτότητας του Βελιγραδίου, ακριβώς όπως διαμορφώθηκε βάσει ιστορικής ροής: Κέλτες που κατέκτησαν την πόλη μετά από μάχες απέναντι σε δακικές και θρακικές φυλές, ρωμαϊκή επαρχία, βυζαντινή εποχή με τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό να ανοικοδομεί το φρούριο, αιώνες οθωμανικής κυριαρχίας, και αυστριακές επιρροές όταν η πόλη πέρασε στα χέρια των Αψβούργων για περίπου είκοσι χρόνια, πριν επιστρέψει στην κατοχή των Τούρκων.
Η μετάφραση των τουρκικών λέξεων που συνθέτουν την ονομασία περιγράφουν μια ιστορία αιώνων. Kale, δηλαδή φρούριο, και meydan, ή αλλιώς, πεδίο μάχης. Ενα φρούριο και διαρκής μάχη. Με μία λέξη, Kalemegdan.
Πηγές:
- Yugoslavia 25 Years on Part Three: The Yugoslav First League, Philip Meese [https://lastwordonsports.com/2016/04/30/yugoslavia-yugoslav-first-league/]
- Kalemegdan, cradle of Serbian basketball, Vladimir Stankovic [http://www.euroleague.net/final-four/belgrade-2018/news/i/8h8gbhyu4mdkj3yp/kalemegdan-cradle-of-serbian-basketball]
- The ‘Four Saints’ of Serbian basketball, Vladimir Stankovic [http://www.euroleaguebasketball.net/final-four/belgrade-2018/news/i/8isakih8t94qhf8k/the-four-saints-of-serbian-basketball]
- Basketball in the Territory of Former Yugoslavia in 1941, Simovic, Pavlovic, Pantelic, Grgic
- Yugoslavia at the Crossroads, Fred Warner Neal [https://www.theatlantic.com/past/docs/unbound/flashbks/balkans/nealf.htm]
- Black Lamb and Grey Falcon: A Journey Through Yugoslavia, Rebecca West
Hoop Fiction 
Leave a Reply